अहिलेसम्म यो आन्दोलन नेपालका पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र शाहको समर्थनमा भइरहेको विश्वास गरिन्थ्यो तर वास्तविकतामा यसलाई उक्साउने र निर्देशन दिने व्यक्ति दुर्गा प्रसाई हुन् । उनी एक दक्षिणपन्थी राजनीतिक कार्यकर्ता र चिकित्सा उद्यमी हुन् । राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टीका उपाध्यक्ष रवीन्द्र मिश्र र महासचिव धवलशमशेर राणालगायतका पक्राउ परेका छन् । तर, यो सम्पूर्ण आन्दोलनको वास्तविक अनुहार अर्कै छ ।

नेपाललाई फेरि हिन्दू राष्ट्र बनाउन र राजतन्त्र पुनःस्थापनाको माग गर्दै हिंसात्मक विरोध प्रदर्शनको नेतृत्व गर्ने दुर्गा प्रसाईलाई आसामबाट पक्राउ गरियो । राजतन्त्र पुनःस्थापना र नेपाललाई पुनः हिन्दू राष्ट्र घोषणा गर्न माग गर्दै राजधानी काठमाडौं र देशका अन्य भागमा प्रदर्शन भइरहेका छन् । दुर्गा प्रसाईलाई आसामको स्थानीय प्रहरीले हिरासतमा लियो र कुनै आधिकारिक सुपुर्दगी सन्धिबिना नै नेपाल प्रहरीलाई सुम्पिएको थियो ।

काठमाडौंमा हालै भएका हिंसात्मक विरोध प्रदर्शनमा ‘ राजा आऊ, देश बचाऊ’ र ‘हामी राजतन्त्र फिर्ता चाहन्छौं’जस्ता नारा सुनिए । यी प्रदर्शनमा राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी (आरपीपी)का कार्यकर्ता र नेताको उत्साहजनक रूपमा भाग लिए ।

दुर्गा प्रसाई गत वर्षदेखि नेपाललाई फेरि हिन्दू राष्ट्र घोषणा गर्न र राजतन्त्र पुनःस्थापनाको माग गर्दै निरन्तर आन्दोलनको नेतृत्व गरिरहेका छन् । उनले सरकारलाई चेतावनी दिँदै एक साताको अल्टिमेटम पनि दिएका थिए । नेपालको इतिहासको अधिकांश समय राजपरिवारले शासन गरेको छ । १८४६ देखि १९५१ सम्म, राणा परिवारका प्रधानमन्त्रीहरू सत्तामा थिए र राजपरिवार प्रतीकात्मक भूमिकामा सीमित थियो ।

२०१७ को सुरुवातमा, सामाजिक सञ्जालमा दुर्गा प्रसाई नेपालका दुई पूर्वप्रधानमन्त्री एवं कम्युनिस्ट पार्टीका प्रमुख नेताहरू केपी शर्मा ओली र पुष्पकमल दाहालसँग खाना खाएको तस्बिर भाइरल भएको थियो । प्रसाईको निवासमा भएको त्यो बैठकले नेपालका वामपन्थी दललाई एकताबद्ध गर्न महŒवपूर्ण भूमिका खेलेको उनको दाबी थियो । यही बैठकपछि नेकपा (एमाले) र नेकपा (माओवादी केन्द्र)ले गठबन्धन बनाएका थिए, जसले २०१७ को आम चुनावमा २ सय ७५ मध्ये १ सय ७४ सिट जितेर सरकार बनाएको थियो ।

दुर्गा प्रसाईं पहिले माओवादीका समर्थक थिए, तर पछि अक्टोबर २०२१ मा नेकपा (एमाले)को विधान अधिवेशनमा प्रतिनिधिको रूपमा निर्वाचित भए । डिसेम्बर २०२१ मा, उनलाई पार्टीको केन्द्रीय समितिमा मनोनीत गरियो र उद्योग, व्यापार तथा आपूर्ति विभागको उपप्रमुखको जिम्मेवारी दिइयो । तर उनले खुलेआम राजतन्त्र फिर्ताको माग गरेपछि, नेपाललाई फेरि हिन्दू राष्ट्र बनाउने र संघीयताको अन्त्य गर्ने माग गरेपछि फेब्रुअरी २०२३ मा उनलाई पार्टीबाट निष्कासन गरिएको थियो । उनीविरुद्ध ऋण चुक्ताका धेरै मुद्दा दर्ता छन् । यसका बाबजुद पनि, हालैका वर्षमा उनी अचानक नेपालको राजनीतिमा सक्रिय भए र धार्मिक राष्ट्रवादको एजेन्डा लिएर देखा परे ।

दुर्गा प्रसाई बी एन्ड सी अस्पताल र तक्षशिला शिक्षा प्रतिष्ठानका कार्यकारी निर्देशक हुन् । उनले झापामा मेडिकल कलेज स्थापना गर्न सरकारसँग अनुमति मागेका थिए, तर केही विवादका कारण रोकिएको थियो । मार्च २०२४ मा नेपालको सर्वोच्च अदालतले चिकित्सा शिक्षा आयोग र काठमाडौं विश्वविद्यालयले बी एन्ड सी अस्पताललाई एमबीबीएस कोर्सहरू सञ्चालन गर्न स्वीकृति दिनुपर्ने आदेश दियो । अब दुर्गा प्रसाई पक्राउ परेपछि आन्दोलनको गति सुस्त हुन्छ वा यो आन्दोलन तीव्र हुन्छ ? अन्योल कायमै छ । यसको प्रभाव आगामी दिनमा नेपालको राजनीतिमा पक्कै देखिनेछ ।

दशक लामो हिंसात्मक माओवादी आन्दोलनको समयमा बाल दुव्र्यवहार चरम सीमामा थियो । जनसेनामा सामेल गराउनन स्कुलबाट दर्जनौं विद्यार्थीलाई अपहरण गरिएको थियो । माओवादी विद्रोहमा भाग लिन बाध्य पारिएका युवाले राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय कानुनी अधिकारीबाट न्याय खोजिरहेका छन्

विश्वभर प्रजातन्त्र पतन हुँदै छ । धेरै ठाउँमा, लोकतन्त्र अधिनायकवाद र सैन्य शासनमा परिणत भएको छ, तर नेपालमा के भइरहेको छ त्यो अझ विडम्बनापूर्ण छ । राजतन्त्र पुनःस्थापनाका लागि आन्दोलन चलिरहेको छ । नेपालका प्रदर्शनकारीहरूका दुई मुख्य माग छन्– राजतन्त्रको पुनःस्थापना र हिन्दू राष्ट्र स्थापना । यसको अर्थ २००८ मा अस्तित्वमा नभएको प्रणाली र राज्यको पुनःस्थापना हो ।

२१औं शताब्दीमा पारिवारिक षड्यन्त्र र राजनीतिक विकासक्रमका कारण नेपालको राजतन्त्रको अन्त्य भयो । २००१ मा राजा वीरेन्द्रको परिवारलाई गोली हानी हत्या गरिएको थियो । त्यो हत्याका लागि तत्कालीन युवराज दीपेन्द्रलाई दोष लगाइएको थियो । तर तथ्य यो हो कि मानिसले राजतन्त्रमाथि विश्वास गुमाइसकेका थिए । राजतन्त्रको शक्ति बढाउने राजा ज्ञानेन्द्रको प्रयासले जनतालाई अझ टाढा बनायो । तर १७ वर्षपछि, त्यहाँ नयाँ मोड आएको छ । राजतन्त्र र हिन्दू राज्यको पुनःस्थापनाका लागि नेपालमा जताततै प्रदर्शन भइरहेका छन् ।

कुनै समय राजतन्त्रको विरोध गर्ने पूर्वमाओवादी नेता दुर्गा प्रसाई आज राजतन्त्र पुनःस्थापित गर्ने संघर्षको नेतृत्व गरिरहेका छन् । २८ मार्चमा भएको यस्तै प्रदर्शनमा हजारौं मानिसले भाग लिएका थिए । त्यसपछि प्रहरी कारबाहीमा दुई जनाले ज्यान गुमाए र सयौं मानिसलाई पक्राउ गरियो । यो स्पष्ट छ कि जनता वर्तमान शासन व्यवस्थासँग असन्तुष्ट छन् । कम्युनिस्ट सरकारको नेतृत्वमा कमजोर अर्थतन्त्र, बेरोजगारी, ठूलो मात्रामा बसाइँसराइ र संस्कृतिको क्षतिबाट मानिस निराश छन् ।

नेपाल वास्तवमा राजनीतिक उथलपुथलको यस्तो अवधिबाट गुज्रिरहेको छ, जहाँ पुरानो अभिजात वर्गले बदला लिने अवसर देखिरहेको छ । यो पुराना विस्थापित मानिस र नयाँ विशेषाधिकार प्राप्त अभिजात वर्गबीचको द्वन्द्व हो । राजा ज्ञानेन्द्र शाह राजतन्त्र पुनःस्थापित गर्न र धर्मको नाममा जनतालाई एकताबद्ध गर्न चाहन्छन् ।

तर, धेरै कारणले गर्दा ज्ञानेन्द्र शाहलाई सत्तामा फर्कन सजिलो छैन । पहिलो कुरा, राजाको कार्यकालमा उनी लोकप्रिय हुन सकेनन् । दोस्रो, नारायणहिटी दरबारमा ज्ञानेन्द्रको पुनर्बहालीको माग गर्ने अधिकांश मानिस पुरानो व्यवस्थाप्रति सम्मान देखाउनुको सट्टा वर्तमान शासनसँग मौलिक रूपमा असन्तुष्ट देखिन्छन् । तेस्रो, राजा ज्ञानेन्द्रका उत्तराधिकारी अयोग्य छन् ।

काठमाडौं बाहिरबाट शान्त देखिन्छ, तर मानिसमा सरकारविरुद्ध निराशा भएजस्तो देखिन्छ । एकातिर, केही मानिस राजतन्त्रको समर्थनमा नारा–जुलस गरिरहेका छन् भने, अर्कोतिर ठूलो वर्ग छ जो सरकारबाट निराश छ तर राजतन्त्र फिर्ताको पक्षमा छैन । ८ अप्रिल मंगलबार राजतन्त्रको समर्थनमा राजधानीको बल्खु क्षेत्रमा नेपाली झन्डा र पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र शाहको तस्बिर हातमा बोकेका मानिसको भीड जम्मा भएको थियो । राजतन्त्र समर्थक राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टीले २०१७ को चुनावमा कुल दुई प्रतिशत मत र तल्लो सदनमा केवल एक सिट प्राप्त गरेको थियो । जबकि २०२२ मा यसले लगभग छ प्रतिशत मत र तल्लो सदनमा १४ सिट पायो । तर यसलाई राजतन्त्रको पुनःस्थापनाको जनादेश पनि भन्न सकिँदैन । यस्तो अवस्थामा, हालैका विरोध प्रदर्शनलाई वर्तमान शासनविरुद्ध मानिसलाई संगठित गर्ने प्रयासको रूपमा हेर्नुपर्छ । हो, यदि भविष्यमा विरोध तीव्र भएमा शक्ति साझेदारीका लागि केही सूत्र निस्कन सक्छ । राजतन्त्रका समर्थकलाई यो विचारधारा भारतीय जनता र सरकारलाई मन पर्छ भन्ने राजावादीहरूलाई लागेको हुन सक्छ । तर नयाँ दिल्लीले यी घटनाक्रमलाई धेरै ध्यानपूर्वक हेरिरहेको छ ’cause यो नेपालको बदलिँदो परिस्थितिमा फस्न चाहँदैन । भारत पनि सतर्क रहनेछ ’cause उसले बंगलादेशमा शासन परिवर्तन र त्यसको प्रतिकूल परिणाम देखेको छ ।

यद्यपि, भारतले नेपालका प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको चीनप्रतिको झुकावलाई मन पराउँदैन । तर राजा ज्ञानेन्द्रले चीनविरुद्धमा भारतको पक्ष लिनुहुनेछ भन्नेमा भारत विश्वस्त छैन । विदेशमन्त्री डा. एस जयशंकरले नेपालमा भइरहेको विरोध प्रदर्शनमा भारतको कुनै भूमिका नभएको स्पष्ट पारेका छन् । वर्तमान भारतीय शासन नेपाललाई हिन्दू राज्यको रूपमा हेर्न चाहन्छ तर यसले आफ्नो बदलिँदो घरेलु राजनीतिमा हस्तक्षेप गर्नबाट जोगिनेछ ।