झन्डै ८६ वर्ष पहिले १९९० सालअघि नेपालमा गएको महाभूकम्पको चर्चा अहिलेसम्म पनि उत्तिकै छ । देशमा त्यतिबेला भूकम्प रेकर्ड गर्ने प्रविधि भित्रिएको थिएन । त्यसको करिब ३४ वर्षपछि २०३४ सालमा फ्रान्स सरकारको सहयोगमा ललितपुरको फुलचोकी डाँडामा एउटा भूकम्प मापन गर्ने यन्त्रको स्थापना गरी नेपालमा भूकम्पको निगरानी सुरु गरिएको थियो । फलतः त्यसैगरी २०७२ वैशाख १२ गते दिनको १२ बजेतिर नेपालमा ठूलो भुइँचालो गएको थियो । यसलाई मध्यनजर राखेर प्रत्येक साल वैशाख १२ गतेलाई सम्पूर्ण देशवासीले ठूलो विनासकारी भूकम्पले समस्या आइपरेको थियो । यस दिनलाई प्रत्येक वर्ष सम्झने गरिन्छ । जुन प्रत्येक सय÷सय वर्षको अन्तरालमा मात्र नेपालमा ठूलोठूलो भुइँचालो जान्छ भन्ने पूर्वअनुमान गलत हो । ’cause हाम्रो देशमा ६ वर्ष, १० वर्ष, ६० वर्ष, ८० वर्षको समय अन्तरालमा पनि ठूल्ठूला विनाशकारी भूकम्प गएका उदाहरण छन् ।
त्यसैगरी काठमाडौं उपत्यका भूकम्पीय जोखिममा ११औं स्थानमा रहेको र अति संवेदनशील क्षेत्र पनि हो भनेर विज्ञहरूको मत रहेको विभिन्न सञ्चार माध्यममा आइरहेकै छ । वस्तुतः हाम्रो देशमा भूकम्पको त्यति लामो इतिहास त छैन तर पनि अभिलेखका आधारमा हेर्ने हो भने सन् १२५५ जुन ७ का दिन ७.७ रेक्टर स्केलको भूकम्प मापन गरिएको थियो । जुन प्रकोपमा काठमाडौं उपत्यकामा १ तिहाइ मानिसको ज्यान गएको र तत्कालीन राजा अभय मल्लको पनि ज्यान गएको थियो । त्यसैगरी राजा जयदेव मल्लको पालामा अर्थात् सन् १२६०, राजा श्रीनिवास मल्लको समय सन् १६८२ र सन् १८१०, राजा गिर्वाणविक्रम शाहको समय सन् १८२३ र सन् १८३३ मा गएको भूकम्पले काठमाडौंलाई थुप्रै क्षति पु¥याएको थियो भने त्यसैगरी धरहरासमेत भाँचिएको, ठिमी र भक्तपुरका प्रायः घर क्षतिग्रस्त भएका थिए भने राज्यभर करिब १८ हजार घर भत्किएका थिए । जुन तत्कालीन समयको हिसाबले व्यापक क्षति मान्न सकिन्छ ।
नेपालमुनिको इन्डियन प्लेट हरेक वर्ष १८–२० सेन्टिमिटरका दरले तिब्बतीयन प्लेटमुनि घुस्नु नै नेपाल र ’roundको क्षेत्रमा भूकम्प जानुको मुख्य कारण हो । राष्ट्रमा १९९० साल माघ २ गते दिउँसो २ बजे गएको भूकम्प हालसम्मको सबैभन्दा ठूलो भूकम्प थियो । सो भूकम्प ८.४ रेक्टर स्केल मापन गरिएको थियो । सो महाभूकम्पमा परी ८ हजार ५ सय १९ मानिसले ज्यान गुमाएका थिए । त्यसमध्ये काठमाडौं उपत्यमामा मात्रै ४ हजार मानिसको मृत्यु भएको अनुमान गरिएको थियो । त्यसमा देशभर भने जम्मा जम्मी ८० हजार ८ सय ९३ घर ध्वस्त भएका थिए । त्यसैगरी क्रमशः २०३१, २०३७, २०४५, २०५०, २०५२, २०५४, २०५८, २०६०, २०६८ सालमा नेपालका विभिन्न ठाउँमा भूकम्पको तितो अनुभव गरिसकिएको अवस्था छ । यसको साथसाथै भूकम्प गएको पछिल्लोपटक १२ वैशाख २०७२ सालको गोरखा भूकम्पको स्मृतिले अहिले पनि आमसमुदायलाई त्रसित पारेको छ ।
भूकम्पबाट क्षतिग्रस्त कुल ७ हजार ५ सय ५३ विद्यालयमध्ये ८३ प्रतिशत विद्यालयको पुनर्निर्माण सम्पन्न भएको छ
यसबाट भएको भौतिक क्षतिको पुनर्निर्माण कार्य सम्पत्र हुन अझै केही वर्ष लाग्ने देखिएको छ । भूकम्पबाट क्षति भएका घर पुनर्निर्माणको जम्मा लाभग्राही करिब १० लाख घरमध्ये ६ लाख ३८ हजार ५ सय ४० घर पुनर्निर्माण भएका छन् । यसैगरी ६ वर्षअघिको भूकम्पले घर भत्किएर समस्यामा परेका ८ लाख ११ हजार ७ सय ५४ घरधनीले पुनर्निर्माणका लागि राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरणको लाभग्राही सूचीमा समावेश भएर सम्झौता गरेका छन् । त्यसैगरी, सम्पदा कुरा गर्ने हो भने क्षतिग्रस्त ९ सय २० मध्ये ४ सय ९३ सम्पदाको पुनर्निर्माण सम्पन्न भएको छ । अहिले २ सय ८८ सम्पदा पुनर्निर्माण भइरहेका छन् । रानीपोखरीको पुनर्निर्माण सम्पन्न भइसकेको छ । धरहरा वैशाख ११ गते ११ बजे प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले उद्घाटन गरे । त्यसैगरी, भूकम्पबाट क्षतिग्रस्त कुल ७ हजार ५ सय ५३ विद्यालयमध्ये ८३ प्रतिशत विद्यालयको पुनर्निर्माण सम्पन्न भएको छ । हाल बाँकी १७ प्रतिशत विद्यालयको पुनर्निर्माण भइरहेको छ । विद्यालयको पुनर्निर्माण यसै आर्थिक वर्षभित्र सम्पन्न गर्ने लक्ष्य छ ।
यसैक्रममा भूकम्पले क्षतिग्रस्त कुल १ हजार १ सय ९७ स्वास्थ्य संस्थामध्ये ६ सय ९८ को पुनर्निर्माण सम्पन्न भएको छ । अहिले २ सय ९६ स्वास्थ्य संस्थाको पुनर्निर्माण जारी छ । क्षति पुगेका कुल ४ सय १५ सरकारी भवनमध्ये ९० प्रतिशतको पुनर्निर्माण सम्पन्न भएको छ । प्राधिकरणअन्तर्गत निर्माण भइरहेका सुरक्षा निकायका २ सय १६ वटा संरचनामध्ये २ सय १४ को पुनर्निर्माण सम्पन्न भइसकेको छ । विभिन्न जिल्लामा भूकम्पले असर गरेका ७ सय ६२ किमी सडक पुनर्निर्माण गर्नुपर्नेमा ५ सय २५ किमी सडक बनेको छ । बाँकी सडकको पुनर्निर्माण यसै आर्थिक वर्षभित्र सम्पन्न गर्ने लक्ष्य राखिएको छ ।
ठूलो भूकम्पले जमिनमुनि जम्मा भएको सबै शक्ति सतहसम्म ल्याइदियो भने त्यसको केही समय अर्को ठूलो भूकम्पको जोखिम त्यति हुँदैन
समग्रमा भन्नुपर्दा ६ वर्ष भयो भूकम्प प्रतिरोधी घर निर्माणमा समय बिताएको पनि । तर, अपेक्षा गरिएअनुसार न त घर नै बने, न त सरकारी अभियान सन्तोजनक रूपमा पूरा भयो । आज भूकम्प सुरक्षाको सार्थकता खोज्नुपर्ने बेला आएको छ । जुनसुकै समयमा नेपालमा १९९० साल वा २०७२ सालस्तरका भुइँचालो जान सक्छ भन्ने कुरालाई मध्यनजर गरेर तीनै तहका सरकारले आआफूलाई तोकेको जिम्मेवारीलाई पूर्णरूपमा पूरा गरेमा हाम्रो समुदाय उत्थानशील भई क्षतिको मात्रालाई उल्लेख्य घटाउन सफल भइन्छ । देशमा भूकम्पीय जोखिम न्यूनीकरण तथा पूर्वतयारीका विषयमा विगतका प्रयास तथा अनुभवको आदानप्रदान गर्दै नयाँ प्रविधि र उपायको प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि प्रतिबद्धता जनाउने उद्देश्यले यो दिवस मनाइँदै आएको हो ।
यसरी ठूलो भूकम्पले जमिनमुनि जम्मा भएको सबै शक्ति जमिनको सतहसम्म ल्याइदियो त्यसको केही समय अर्को ठूलो भूकम्पको जोखिम त्यति हुँदैन । तर, नेपालको सन्दर्भमा त्यस्तो ठूलो भूकम्प पूर्वी नेपालमा सन् १९३४ मा गएको, मध्य नेपालमा निरन्तर गइरहेको तर पछिल्लो केही दशक नगएको र पश्चिम नेपालमा सन् १५०५ मा गएको हुँदा पूर्वीभन्दा मध्य र पश्चिम नेपालमा तुलनात्मक रूपमा भूकम्पको जोखिम उच्च भन्न सकिन्छ । मुलुकमा हरेक ८० देखि १०० वर्षमा महाभूकम्प र ३० देखि ४० वर्षमा मझौला खालको भूकम्प गएको देखिए तापनि १९९० सालभन्दा पहिला गएको भूकम्पले पारेको क्षतिको केही अनुमानित तथ्यांकबाहेक अरू केही भेटिँदैन । यद्यपि, यसको अर्थ यो होइन कि अब देशमा ८० देखि १०० वर्षपछि मात्र ठूलो भूकम्प जानेछ । देशको पोखरादेखिको पश्चिम क्षेत्रमा विगत ५ सय वर्षयता ठूलो भूकम्प नगएकाले र ठूलो भूकम्प जान सक्ने शक्ति सञ्चय भएकाले जुनसुकै बेला पनि भूकम्प जान सक्ने विभिन्न अनुसन्धानले देखाएको छ । त्यस्तै, पोखरापूर्वको क्षेत्रमा पनि २०७२ सालको भूकम्पमा सञ्चित सबै शक्ति स्खलन नभएको देखिएको छ ।