गत २२ अप्रिलका दिन भारतको जम्मू काश्मीर स्थित पहलगाममा निर्दोष निहत्था हिन्दू पर्यटकमाथि भएको आतंकी हमलाको घटनाले अब लगभग हाम्रा दुई छिमेकीबीच युद्धको वातावरण बनेको छ । भारत र पाकिस्तान दुवैले औपचारिक रूपमा युद्धको घोषणा गरेको छैन । भारतको सेना, हवाईजहाज वा जलसेनाले अन्तर्राष्ट्रिय सीमा नाघेको छैन । आफ्नै भूमिबाट ड्रोन वा मिसाइलहरू पठाएको छ । मूलतः पाकिस्तानले पनि त्यस्तै गरेको भए पनि ८ र ९ मेको बीचको रातमा भारतको राजस्थान क्षेत्रमा एउटा पाकिस्तानी लडाकु जहाज खसालेर त्यसका चालक गिरफ्तार गरेको खबरले पाकिस्तानबाट सीमा उलंघन भएको प्रतित हुन्छ । औपचारिक रूपमा युद्धको घोषणा नभए पनि ‘युद्धसरह’ स्थितिचाहिँ निश्चित रूपमा पैदा भएको छ । केही दिनभित्रै पूर्ण युद्ध हुने कुरामा अब शंका नगरे हुन्छ । युद्धको परिणाम के होला ? कसले जित्ला ? यस’bout अनुमान गर्नुको अब अर्थ छैन । वास्तवमा ‘इच्छित परिणाम’को आशा गर्दै ‘विश्लेषक’ बन्नुको अर्थै छैन । युद्धको वातावरण बन्दै गरेको वर्तमान परिप्रेक्ष्यमा दुवै तर्फबाट उत्पादित र प्रवाहित सूचनाको प्रभावमा परेर विश्लेषण गर्नु त खतरनाक नै हो । तर, सञ्चारमाध्यममा उपलब्ध सूचना र व्यक्तिगत सम्पर्कका आधारमा प्राप्त स्पष्ट सूचनालाई मिलाएर केही तथ्यगत निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ । यसै आधारमा भन्ने हो भने भारतको वायु सुरक्षा प्रणाली (एयर डिफेन्स सिस्टम) निकै सुदृढ रहेको देखियो । पाकिस्तानका तर्फबाट प्रहार गरिएका सयौं मिसाइल र ड्रोनमध्ये एउटा पनि लक्ष्यमा पुग्न सकेन, सबैलाई सुरक्षा प्रणालीले हावामै रोक्यो । उता, पाकिस्तानको एयर डिफेन्स सिस्टमचाहिँ पुरै चरमराएको देखिन्छ । भारतले प्रहार गरेका ड्रोनहरू सबैजसो लक्ष्य भेदन गर्न सफल देखिए । भारतीय ड्रोन आक्रमणले लाहोर र कराँचीजस्ता ठूला सहर मात्र होइन पाकिस्तानी सैन्य मुख्यालय भएको रावलपिण्डी सहरको वायु सुरक्षा प्रणालीलाई समेत भेदन ग¥यो !

आज दुई मुलुकबीच चल्दै गरेको प्रत्यक्ष युद्धभन्दा पनि पाकिस्तानभित्र चल्दै गरेको द्वन्द्व र त्यसका कारण यस युद्धमा परेको प्रभावका वा युद्धले आन्तरिक द्वन्द्वमा पारेको प्रभावका ’boutमा केही उल्लेख गर्दै छु । पाकिस्तान चार प्रान्तहरू र एक स्वशासित क्षेत्रको संघ हो । पञ्जाव, सिन्ध, बलुचिस्तान र खैबर पख्तुनख्वा चार प्रान्तहरू हुन् भने पाकिस्तान नियन्त्रित आजाद काश्मीर (गिलगित बाल्तिस्तानसहित) स्वशासित क्षेत्र हो । अहिले भारतविरुद्धको द्वन्द्व वा युद्धमा फगत पञ्जाव एक्लै लडिरहेको प्रतित हुन्छ । यी प्रान्तका चरित्रका ’boutमा थोरै बुझ्दा समग्र पाकिस्तानको प्रारूप र चरित्र बुझ्न सजिलो हुन्छ ।

सन् १९४७ मा पाकिस्तान बन्दा बलुचिस्तान स्वतन्त्र राज्य थियो । पाकिस्तानका संस्थापक मोहम्मद अलि जिन्नाह त कलात (बलुचिस्तान)का राजाका कानुनी सल्लाहकार थिए । कलातका राजा स्वतन्त्र रहन चाहन्थे वा भनिन्छ हदै भए भारतमा मिसिन चाहन्थे । तर, सन् १९४८ को मार्च महिनामा पाकिस्तानले सैनिक बलका भरमा बलुचिस्तानलाई जबर्जस्ती आफूमा गाभेको हो

सबभन्दा पहिले स्वशासित भनिने आजाद काश्मीर क्षेत्रको कुरा गरौं । भारत स्वतन्त्र हुनुभन्दा पहिले यो क्षेत्र वर्तमानमा भारतको जम्मू काश्मीर प्रदेश एवं लद्दाख र अहिले चीनको नियन्त्रणमा रहेको अक्साई चीनसमेत गरेर महाराजा हरिसिंहको काश्मीर राज्य थियो । स्वतन्त्रतापश्चात् अविभाजित भारतभित्र रहेका ४ सयभन्दा बढी राजा रजौटा नियन्त्रित राज्यहरूलाई पाकिस्तान वा भारतमा गाभिने अथवा स्वतन्त्र रहने छुट दिइयो । काश्मीर र यसका महाराजा हरिसिंह (वर्तमानका कांग्रेसका वरिष्ठ नेता कर्णसिंहका पिता)लाई पनि छनोटको अधिकार दिइयो । काश्मीरका बहुसंख्यक जनता मुसलमान थिए भने राजाचाहिँ हिन्दू ! स्वाभाविक रूपमा हरिसिंहलाई पाकिस्तानमा गाभिन दबाब थियो । तर, उनले स्वतन्त्र रहन चाहे । भर्खरै स्वतन्त्र भएको पाकिस्तानले जनजाति सरदारको भेषमा पाकिस्तानी सेना पठाएर लुटपाट मच्चायो । महाराजा हरिसिंहले सामना गर्न सकेनन् । उनले भारतलाई मद्दतका लागि गुहारे । भारतका तत्कालीन उपप्रधान एवं गृहमन्त्री बल्लभभाई पटेलले हरिसिंहलाई भारतसँग गाभिने सहमति (इन्स्ट्रुमेन्ट अफ एक्सेसन)मा दस्तखत गराएर मात्र भारतीय सेना खटाए र आक्रमणकारी पाकिस्तानी सेनालाई अहिलेको नियन्त्रण रेखाभन्दा पर धकेले । त्यसपछिका घटनाक्रम लामो छ । यहाँ उल्लेख गरिरहनु साध्य हुन्न । भारतले जुन खाले इन्स्ट्रुमेन्ट अफ एक्सेसनमा सही गराएर तमाम साना राजा रजौटालाई भारतीय संघमा मिलाएको हो, काश्मीरलाई पनि त्यसरी नै मिसाएको हो । त्यसैकारण सम्पूर्ण काश्मीरलाई भारतले आफ्नो अंग मान्छ । काश्मीरलाई समर्पण गरेको दिनमा भारतीय संघको गठनको आधार नै गुम्ने डर छ । पाकिस्तानचाहिँ मुसलमान बाहुल्यताका कारणले काश्मीरलाई आफ्नो मान्छ । भारतका लागि काश्मीर इज्जतको प्रश्न हो । दुई देशबीचको शत्रुता र द्वन्द्वको प्रमुख कारण नै काश्मीर रहिआएको छ । वास्तवमा काश्मीर समस्या र साझा शत्रु भारतलाई देखाएर नै बाँकी पाकिस्तान एकत्रित छ ! काश्मीरका जनताचाहिँ सायद दुवैतर्फ छैनन्, स्वतन्त्र रहन चाहन्छन् । तर, दुईमध्ये एक छनोट गर्नैपर्ने अवस्थामा पछिल्लो विकास र आर्थिक कारणले भारततर्फ ढल्किने सम्भावना देखिन्छ । भारत पनि काश्मीर आफ्नो प्रभुत्वमा आयो भने शान्त हुने देखिन्छ । सम्भवतः पाकिस्तानबाट आजाद काश्मीर अलग्गिँदै छ ।

अब आउँ बलुचिस्तानतर्फ । सन् १९४७ मा पाकिस्तान बन्दा बलुचिस्तान स्वतन्त्र राज्य थियो । पाकिस्तानका संस्थापक मोहम्मद अलि जिन्नाह त कलात (बलुचिस्तान)का राजाका कानुनी सल्लाहकार थिए । कलातका राजा स्वतन्त्र रहन चाहन्थे वा भनिन्छ हदै भए भारतमा मिसिन चाहन्थे । तर, सन् १९४८ को मार्च महिनामा पाकिस्तानले सैनिक बलका भरमा बलुचिस्तानलाई जबर्जस्ती आफूमा गाभेको हो । वर्तमान पाकिस्तानको ४० प्रतिशतभन्दा ठूलो भूभाग ओगटेको बलुचिस्तानको मौलिक बलौच जनसंख्याचाहिँ एकदमै कम छ । यो क्षेत्र खनिज आदि प्राकृतिक संसाधनमा अत्यन्तै धनी छ । बलौचहरू सुरुदेखि नै पाकिस्तानबाट अलग्गिन चाहन्छन् । अहिले त विद्रोह अत्यन्तै बढेको छ । प्रत्येक दिनजसो बलोच विद्रोहीहरूले पाकिस्तानी सेनाको नाश गर्दै छ । अहिले भारतविरुद्ध पूर्वी सीमामा केन्द्रित हुनुपर्दा पश्चिमतर्फको बलुचिस्तानी विद्रोहको मार खप्न पाकिस्तानलाई धौधौ परेको छ । वर्तमान भारत पाकिस्तान युद्धले बलुचिस्तानलाई स्वतन्त्र राष्ट्रको दर्जा प्राप्त हुने अत्यन्तै बलियो सम्भावना छ ।

उत्तर पश्चिमको खैबरको आफ्नै कथा छ । पठान पख्तुन बहुल यस क्षेत्रको ठूलो इलाकामा अफगानिस्तानको दाबी रहँदै आएको छ । उनीहरू अंग्रेजले कोरिदिएको डुरन्ड लाइन सीमारेखा नै मान्दैनन् । पठानहरू त्यसै पनि आफूलाई सामान्य सुन्नी मुसलमानभन्दा पृथक विशिष्ट पहिचान भएको मान्छन् । यस क्षेत्रको तहिरिके तालिवान पाकिस्तान समूहले पाकिस्तानी सेनालाई मुश्किल पारिरहेको छ । पाकिस्तानको वर्तमान समस्या अन्त्य हुने समयसम्ममा खैबरको राजनीतिक भूगोल राम्रैसँग फेरिने सम्भावना छ ।

सिन्ध प्रान्त र पाकिस्तानको सबैभन्दा ठूलो सहर कराँचीको कथा पनि चाखलाग्दो छ । सिन्ध प्रान्तका सिन्धीहरू स्वभावैले शान्त एवं व्यापारी प्रकृतिका मानिन्छन् र त्यसैकारण कम कट्टर पनि । त्यसमाथि कराँची र समग्र सिन्धमा तुलनात्मक रूपमा धेरै हिन्दूहरू पनि छन् । मुहाजिर भनिने भारतबाट बसाइँ सरेका मुसलमानहरू पनि सिन्धमा केन्द्रित छन् । यी सबै कारणले पञ्जावीहरू सिन्धलाई हेय दृष्टिले हेर्छन् भने स्वयं सिन्धीहरू पनि पञ्जावले आफूलाई दोस्रो दर्जाको नागरिक व्यवहार गर्ने बताउँछन् । बलुचिस्तान र खैबरमा जस्तो उग्र पृथकतावादी भावना नभए पनि सिन्धमा समेत ‘सिन्धुदेश’ आन्दोलनको आगोचाहिँ सल्किएकै छ । तत्काल सिन्ध त नछुट्टिएला कि !

बाँकी रह्यो पञ्जाव । सेना, सरकार र प्रशासनमा पञ्जावको पकड छ । पञ्जावका पाकिस्तानीहरू वास्तवमा आफूलाई ‘उच्च नश्लीय’ वा कुलीन ठान्छन् । उनीहरूको यही सोच र व्यवहारका कारण ‘शासक’ पञ्जाव आज लगभग एक्लिएको अवस्था छ । त्यसैकारण भारतसँगको निर्णायक युद्ध पनि पञ्जाव एक्लै लडिरहेको छ भन्दा फरक नपर्ला ! चाखलाग्दो विषय के छ भने भारतले पनि खैबर र बलुचिस्तानतर्फ पटक्कै प्रहार गरिरहेको छैन । सिन्धमा पनि बन्दरगाहजस्तो थोरै सत्ताका लागि सामरिक महत्वका ठाउँबाहेक अन्त कतै केन्द्रित भएको छैन । भारत र बलोच वा पख्तुन विद्रोहीबीच स्पष्ट गठबन्धन नभए पनि अप्रत्यक्ष समझधारी नहोला भन्न पटक्कै सकिन्न । भारत पाकिस्तानबीचको वर्तमान द्वन्द्वको अन्तिम परिणाम छिन्नभिन्न पाकिस्तान त होइन ? हामीले दुई–तीन नयाँ छिमेकी पाउन लागेका त होइनौं ? व्यक्तिगत रूपमा म त बलोचिस्तानस्थित हिंगलाज माता मन्दिरको दर्शन गर्न उत्सुक छु ।

सम्बन्धित समाचार

किन बारम्बर भइरहन्छ शिक्षक आन्दोलन ? आफ्नै थलोमा अन्तिम संस्कारको हक सुरक्षित गरियोस् असन्तुष्टिको कारोबार नगर्न गगनको आग्रह रिहा हुँदै रेशम चौधरी ‘फेक पत्र’ले पक्राउ परेका रेशम चौधरी रिहा ‘फेक’ पत्रले धकेलियो जनमत–नाउपा पार्टी एकता रेशम पक्राउको जवाफ नदिए सरकारबाट बाहिरिने नागरिक उन्मुक्तिको चेतावनी बामपन्थी नेता प्रदीप नेपालको निधन जसले ‘इच्छापत्र’मा लेखेका थिए– ‘मलाई झन्डा ओढाउने वा मृत्युपछिको तामझामबाट टाढै राख्नु’ रुसद्वारा घोषित युक्रेनसँगको ३ दिने युद्धविराम आजदेखि लागू प्रतिबन्धित भेप आयातबाट राजस्व असुल्दै सरकार